Bij het woord ‘flashback’ denken we vaak aan beelden uit films of series, waarbij iemand plots wordt teruggeslingerd naar een traumatische of beladen herinnering. In het echte leven kan dat fenomeen zich eveneens voordoen, maar dan niet altijd in de vorm van een levendige, visuele re-enscenering. Een emotionele flashback is eerder een diepe, plotselinge golf van emotie en lichamelijke reacties, die je onbewust terugvoert naar een oude situatie of gebeurtenis. Het voelt alsof je weer even dezelfde intensiteit van angst, schaamte, boosheid of verdriet ervaart als toen – zelfs al weet je rationeel dat je nu in een andere, veiligere omgeving bent.
Deze overweldigende ervaring kan het gevolg zijn van trauma of langdurige stress uit het verleden, waarbij je brein en lichaam bepaalde gebeurtenissen hebben opgeslagen als potentieel bedreigend. Je kunt je bijvoorbeeld ineens onzeker, klein of machteloos voelen, zonder dat je direct begrijpt waarom. Vaak is er dan een trigger in het spel – een woord, geluid, geur, houding of zelfs een subtiel gevoel in de lucht – die onbewust iets aanraakt in je systeem. Het is alsof een verborgen knop wordt ingedrukt, waardoor je oude emotionele reactie naar de voorgrond schiet.
Hoewel emotionele flashbacks je flink uit balans kunnen brengen, zijn ze niet per se een teken dat je ‘zwak’ of ‘gek’ bent. Integendeel, het wijst erop dat je brein en je lichaam hun uiterste best doen om je te beschermen, op basis van wat ze ooit hebben geleerd. Begrip en bewustzijn rond emotionele flashbacks en triggers kunnen dan ook een belangrijke stap zijn naar heling. Door de signalen te herkennen en beter te begrijpen waar ze vandaan komen, kun je leren er milder mee om te gaan, en stap voor stap ruimte creëren voor een nieuw, veiliger gevoel.
Wat is een emotionele flashback?
Iedereen voelt wel eens een plotselinge emotie opwellen, bijvoorbeeld wanneer een liedje uit je jeugd wordt afgespeeld of wanneer een bepaalde geur herinneringen oproept. Bij een emotionele flashback gaat het echter verder dan slechts nostalgie of een beetje ontroering. Je vervalt als het ware tijdelijk in de intense gevoelens die je ooit in een eerdere (vaak stressvolle of pijnlijke) ervaring had. De inhoudelijke herinnering aan het verleden kan vaag of niet eens aanwezig zijn, maar de emotie komt binnen als een donderslag bij heldere hemel.
Zo kan iemand die ooit emotioneel verwaarloosd is geweest zich plotseling onveilig of verlaten voelen tijdens een vermeend onschuldig moment, bijvoorbeeld als een vriend(in) een afspraak afzegt. Of iemand die door een autoritaire opvoeding snel kritiek ervoer, kan opeens intense schaamte of boosheid voelen als een collega een kleine opmerking maakt. Dit is geen bewuste keuze: het overlevingsinstinct van je lichaam neemt het roer over. Het lichaam ‘denkt’ immers dat de vroegere dreiging zich opnieuw voordoet en reageert daar onmiddellijk op.
Fysieke signalen van een emotionele flashback kunnen zijn: hartkloppingen, spanning in de spieren, zweten, een benauwd gevoel op de borst, misselijkheid of tintelingen. Op mentaal vlak kun je je ineens verward, angstig, verdrietig of intens kwaad voelen, zonder dat je duidelijk begrijpt waarom. Bij sommigen komt er ook een neiging tot dissociatie (een soort ‘verdoofd’ of ‘afwezig’ gevoel), omdat het zenuwstelsel hiermee probeert te voorkomen dat de pijn te groot wordt.
De rol van triggers
Een trigger is een externe of interne prikkel die een herinnering activeert aan een vroegere, vaak onveilige, situatie. Dat kan iets heel kleins zijn: de manier waarop iemand naar je kijkt, de toon van een stem, een geur in een winkel, een liedje op de radio. Soms weet je precies welk element in je omgeving je doet terugdeinzen (“Die geur brengt me terug naar dat nare incident”), maar het kan ook gebeuren dat je onbewust wordt geraakt. Dan overvalt de flashback je zonder dat je begrijpt waarom.
Triggers spelen een belangrijke rol bij emotionele flashbacks omdat ze als het ware het startschot geven voor de oude reactie. Misschien is het een reactie die je als kind of tijdens een traumatische periode ooit hebt ontwikkeld. Waar het vroeger nuttig kon zijn om te vluchten, te bevriezen of je emoties uit te schakelen om te overleven, kan het nu verwarrend en onhandig zijn als die reactie zich herhaalt. Je huidige zelf is immers ouder en hopelijk veiliger, maar de hersenen en het zenuwstelsel dragen nog de ‘oudere firmware’, waarin die reactie is geprogrammeerd.
Het herkennen van je triggers is een cruciale stap in het leren omgaan met emotionele flashbacks. Doordat je bewust wordt van wat de knop om kan zetten, kun je bij de eerste signalen een kleine pauze inbouwen en nagaan: “Oké, er is een alarmbelletje afgegaan. Ben ik daadwerkelijk in gevaar, of is mijn lichaam reactief op iets uit mijn verleden?” Dit besef kan de intensiteit van de flashback soms verminderen, omdat je jezelf herinnert aan het hier en nu.
Waarom hebben we emotionele flashbacks?
Emotionele flashbacks zijn in hun oorsprong een beschermingsmechanisme. Je brein en lichaam willen niets liever dan jou veilig houden. In situaties van dreiging (bijvoorbeeld in je jeugd, bij misbruik, bij pesterijen of langdurige verwaarlozing) heeft je systeem alarm leren slaan bij elke mogelijke aanwijzing van gevaar. Als je die signalen heel vaak krijgt, worden de alarmknoppen overgevoelig afgesteld.
Deze gevoeligheid blijft vaak bestaan, zelfs wanneer je al lang niet meer in de oude, bedreigende omgeving verkeert. Een chemisch proces in je hersenen (vooral in de amygdala en hippocampus, die betrokken zijn bij angst en geheugen) zorgt ervoor dat je lichaam bij een bepaalde prikkel meteen in de overlevingsmodus gaat. Logisch, want van nature is de mens altijd beducht op herhaling van trauma’s. De overlevingsimpuls is dan ook krachtig: het lichaam wil geen enkel risico lopen om opnieuw pijn te lijden of in gevaar te komen.
Hoewel dit mechanisme jou in het verleden wellicht door een heftige periode heeft heen geholpen, is het in het huidige leven vaak niet meer nodig op diezelfde manier. Wanneer je steeds weer opnieuw wordt overvallen door angst, schaamte of boosheid, terwijl de feitelijke dreiging ontbreekt, heeft dat een negatieve impact op je dagelijks functioneren. Daarom is het zo belangrijk om inzicht te krijgen in dit proces, zodat je leert om je zenuwstelsel te kalmeren, je emoties te reguleren en de oude alarmknoppen langzaamaan minder gevoelig te maken.
Hoe kun je ermee omgaan?
Emotionele flashbacks kunnen intens zijn, maar er zijn manieren om er zachter mee om te gaan en jezelf te helpen wanneer ze opkomen. Hieronder een aantal suggesties voor zelfzorg en mogelijke volgende stappen:
1. Herken het moment:
Probeer te registreren wanneer je begint te vervallen in een emotionele flashback. Merk je hartkloppingen op, je gedachten die gaan razen, of een plotseling gevoel van onveiligheid? Zeg dan tegen jezelf: “Dit is een flashback, ik ben nu in het hier en nu.” Dit is een vorm van zelfvalidatie, waardoor je brein langzaam leert dat je emoties uit het verleden nu niet dezelfde gevolgen hoeven te hebben.
2. Aardingsoefeningen:
Technieken om jezelf te ‘aarden’ kunnen helpen om je te verbinden met het moment en je lichaam. Denk aan rustig, diep ademen: inademen tot vier tellen, even vasthouden, en uitademen tot vier tellen. Of doe een bodyscan: loop mentaal langs elk onderdeel van je lichaam, van je voeten tot je kruin, en merk op hoe het voelt. Hierdoor neemt de heftigheid van de emotie vaak iets af, omdat je aandacht verschuift van het angstcentrum naar de zintuigen.
3. Creëer een veilige haven:
Als je merkt dat bepaalde situaties of triggers onvermijdelijk zijn (bijvoorbeeld op werk of familiebezoek), bedenk dan vooraf wat jou kan helpen als het misgaat. Misschien is er een rustig plekje waar je even kunt gaan zitten, of kun je een ontspannend muziekje op je telefoon klaarzetten. Het idee dat je altijd een ‘escape route’ hebt, vermindert de stress die een trigger kan veroorzaken. Thuis een safe space inrichten kan ook een goed plan zijn.
4. Zoek steun:
Praat erover met iemand die je vertrouwt. Een goede vriend, vriendin, therapeut of lotgenoot kan je helpen je gevoelens in perspectief te zien. Vaak is de grootste opluchting dat je niet de enige bent. In therapie (zoals traumatherapie, EMDR of sensorimotor psychotherapy) kun je onder begeleiding werken aan het verwerken van oude trauma’s, waardoor emotionele flashbacks na verloop van tijd kunnen verminderen. De professional kan je helpen begrijpen hoe je zenuwstelsel werkt en wat jij specifiek nodig hebt voor je herstel.
5. Werk met affirmaties of compassievolle zelfspraak:
Herinner jezelf eraan dat het gevoel dat je nu hebt, een echo is van een oude gebeurtenis, maar dat je in het heden veilig bent (tenzij je natuurlijk echt gevaar loopt, maar dan is het een ander verhaal). Je kunt affirmaties gebruiken zoals: “Ik ben nu veilig, het verleden is voorbij. Ik ben sterk genoeg om dit te doorvoelen en het gaat weer over.” Het klinkt simpel, maar regelmatig tegen jezelf spreken op een geruststellende manier kan het brein herprogrammeren naar meer kalmte en vertrouwen.
6. Wees geduldig met jezelf:
Genezing van trauma en het verminderen van emotionele flashbacks gebeurt niet van de ene op de andere dag. Het is een proces waarin je stap voor stap leert anders te reageren. Dat vraagt tijd, oefening en mildheid naar jezelf. Ook kun je soms terugvallen: een plotse flashback kan je het gevoel geven dat je al je vooruitgang kwijt bent. Dat is niet waar – het maakt deel uit van het leerproces. Gun jezelf de ruimte om te voelen wat er is, en wees trots op elk klein stapje.
Emotionele flashbacks en triggers zijn een belangrijk onderdeel van veel trauma- en stressgerelateerde klachten. Ze laten zien dat je lichaam en geest ooit heftige ervaringen hebben moeten doorstaan, en zich nu proberen te wapenen tegen mogelijke herhaling. Hoewel het verwarrend en pijnlijk kan zijn om onverwacht overspoeld te worden door oude gevoelens, biedt juist begrip van dit mechanisme een ingang naar heling en verandering. Door te leren hoe triggers werken, kun je sneller herkennen wat er met je gebeurt. Met kalmeringsoefeningen, aarding, professionele hulp en voldoende zelfzorg is het mogelijk om het heftige effect van flashbacks te verminderen.
Je bent niet gevangen in de oude patronen: het zenuwstelsel is plastisch, wat betekent dat het kan veranderen en zich kan aanpassen. Een groot deel van dat proces zit in het langzaam herprogrammeren van je brein en lichaam, door nieuwe, veilige ervaringen op te doen en oude overtuigingen los te laten. Langzaam maar zeker kan de impact van triggers afnemen, waardoor je meer vrijheid krijgt om te leven en voelen in het hier en nu, zonder dat het verleden je steeds overspoelt. ️
